Theremin: Dokunmadan Dokunan O Enstrüman

03 Ağu 2023

Theremin virtüözü Clara Rockmore 'Havayla çalışmak için çekiçlere ihtiyacınız yok" derken ne demek ister? Dokunmadan nasıl enstrüman çalınır? Gelin, bazısına göre deli saçması bazısına göre de keman, piyano gibi klasiklerden bir enstrüman olan Theremine kulak veriyoruz!

Simay Vardar

2 Bardak

Hayır, uzaylılar sizi kaçırmıyor, sadece Theremin icra ediliyor. Herhalde Clara Rockmore bunu duysa bize epey kızardı. Kaldı ki, bir yandan da pek de haksız sayılmaz. Theremin pek de hafife alınacak bir çalgı değil. Ayrıca pek öyle, anlamsız uzay sesleri gibi de tınlamıyor. Dokunmadan çalınan bu enstrüman, aynı zamanda bir Theremin virtüözü olan Clara Rockmore’a göre Theremin, kemanlar ve piyanoların yanında yer almayı hak eden bir klasik enstrüman! Elektronik müziğin bebek adımlarını atan öncülerden olan Rockmore Theremin’e laf söyletmemeye kararlı olsa da birçoğu Theremin'i o kadar ürkütücü buldu hatta Theremin bir dönem bazı yerlerde yasaklandı.

music

Theremin, Rusyalı Fizikçi ve mühendis Lev Sergeyevich Termen ya da daha bilinen adıyla Léon Theremin tarafından 1920 civarında icat etti. Theremin’i icra eden kişi, ellerini iki anten arasında havada tutar ve elektromanyetik bir alanı bozarak ses çıkarır. II. Dünya Savaşı’nın tedirgin zamanlarında bir sanrıyla karanlık güçlerle ilişkilendirilip yasaklanmasını asla desteklemesek de ürkütücü derecede dahiyane bir estrüman olduğu da aşikar. Neyse ki yasak kısa bir süre sonra kalkıyor ve Theremin, müzikal dünyaya geri dönerek, ürkütücü geçmişinden kurtulabiliyor…

Peki, Theremin tam olarak nasıl çalınıyor? Şöyle düşünün: Sanatçı, dikey anteni kullanarak ton yüksekliğini kontrol ediyor ve elini antene yaklaştırdıkça tonu yükseltebiliyor. Uzaklaştırdıkça da ton düşüyor. Ses düzeyini kontrol etmek için ise yatay anteni kullanıyor. Yine, aynı dikey anten gibi, yatak antene elini yaklaştırdıkça ses düzeyi artıyor ve uzaklaştırdıkça ses azalıyor. Havada, çeşitli el jestleriyle adeta sihirli bir senfoni yaratılıyor! 

beatbygirlz

Bu sihirli icadı daha geniş kitlelere kim yaymış derseniz de, o kişi yazımızın girizgahını oluşturan Clara Rockmore’dan başkası değil. Litvanyalı Rockmore, aslında bir keman virtüözü. Deneysel Theremin'in büyüsüne kapılınca ise onun sadık bir destekçesi ve savunucusu ve tabii virtüözü haline geliyor… Ve yaşadığı dönemde, 1900’lerde, Amerika’yı Theremin ile büyüsü altına alıyor. Özellikle efsanevi , ABD'li bas bariton ses sanatçısı  Paul LeRoy Bustill Robeson ile birlikte turnelere çıktı ve bu gizemli enstrümanın çok yönlülüğünü sergiledi.

Ayrıca Rockmore’un, tek albümü olan The Art of the Theremin (1977) isimli futuristik -ama aynı zamanda- klasik performanslar koleksiyonu, Theremin hayranları için zamansız bir başyapıt diyebiliriz. Theremin’i elimizde alıp döndürdüğümüzde, başka müzik aletleriyle kıyasladığımızda ve izlediğimizde onun, tüm diğer enstrümanlardan ne kadar farklı olduğunu görebiliyoruz.

120 Years of Electronic Music

En başta, onu çalan birini gördüğümüzde, ‘Kesin ip var’ demeniz olası. Ama ipler yok! Tam anlamıyla, sanatçı havada görünmez arp tellerini parmaklarıyla çeker gibi çalıyor onu. Sadece parmaklarıyla da çalmıyor hatta. En ufak vücut hareketi bile Theremin’in çıkardığı mistik sesi etkiliyor. Hatta bırakın Theremin sanatçısının hareketlerini, o enstrümanı çalarken yanından geçenler de elektromanyetik alanı etkileyebileceğinden, yakındaki insanları da istemeden de olsa Theremin’ini sanatçısının elinden (ç)alıyor diyebiliriz.

Theremin solo yapmıyorsa, örneğin; gergin keman yayları ve sopasını sertçe sağlayan bir maestronun yanınd çalmaya çalışıyorsa, bu da performansı düşürecek bir etken olabiliyor. Theremin’in yasaklanmasından ya da tonunun alışılmadık olmasından, onun korku filmi müzikleri çalmaktan başka işe yaramayacağını düşünmeyin. Profesyonellere göre Theremin, korkunç ses efektleri üretmek için değil, müzikal ifadeleri yorumlamak için bir müzisyenlik becerisi gerektiriyor.

sanatkaravani

Clara Rockmore'un deyişiyle, "Parmaklarınızı zarif kelebek kanatları gibi düşündüğünüzde ve güce ihtiyacınız olmadan daha ileri gidersiniz." Rockmore’a göre Thereminde ustalaşmak, müzikal kelebeklerle dans etmeye benziyor. Neyse ki, fantastik ve gerçek arasında dans eden, bizi geleneksel sınırların ötesindeki melodiye götüren Theremin, Clara Rockmore'un da katkılarıyla, yine ‘en’ tercih edilen enstrüman olmasa da klasik müzik dünyasında kabul edilebilir bir yerde sayılıyor.

Theremin çalmak, gerçek müziği yorumlamakla ilgilidir,

diyor Clara Rockmore. Öyleyse, Theremini, ince havanın sihrini sergileyerek ve müziği başka alemlere taşıyan bir hazine olarak kucaklamaz mıyız?