℃
Önümüzdeki 5 gün boyunca
SEYAHAT
Paris'ten İstanbul'a Tren Yolculuğu: Şark Ekspresi
12 May 2023
Bir zamanlar lüks ve konforlu taşımacılık denildiğinde akla ilk gelen şeyin tren yolculukları olduğunu biliyor muydunuz? 19. yüzyılın ilk zamanlarında yapılmaya başlanan demiryolları yüzyıl bitmeden pek çok kıtaya ve ülkeye yayıldı. Rahatın ve lüksün bir temsilcisi olarak yataklı vagonlar üretildi. Bu gelişmelerin ışığında 1883 yılında Paris’ten kalkarak İstanbul’a gelen bir eksprese değineceğiz. Orijinal adıyla Orient Ekspress, bildiğimiz adıyla Şark Ekspresi.
4 Bardak
İlk trenler raylarda
Buharlı makinaların yükselişini takip eden yıllarda bu teknolojiyi demiryolunda ilk kez 1801’de Richard Trevithick uyarladı. İngiltere’de, Stockton’la Darlington arasında çalışmaya başlayan ilk demiryolu hattı, raylı ulaşım sistemlerinin ilk örneğidir. Hızla gelişmeye devam eden vagonlara bir yenisi 1838’de eklendi. Philadelphia, Wilmington & Baltimore Demiryolu Şirketi hem geceleri hem de gündüzleri kullanılabilmesi adına yatağa dönüşebilen özel koltuklara sahip vagonları ilk kez raylara indirdi.
Amerikalı mühendis George Mortimer Pullman, 1858 yılında Buffalo’yla Westfield arasındaki yolculuğu sırasında bu koltuklardan çok etkilendi. Daha konforlu olacağını bildiği bir tasarımla yataklı vagonları hayata geçirdi. Böylece günümüzde adıyla kullandığımız Pullmanlı yani yataklı vagonların mucidi oldu. İlk yataklı vagonların Amerika kıtasını sarmasının hemen ardından bu konforlu ulaşım mantığı Avrupa’ya da yayıldı. İnsanların lüks ve konfor arayışları, seyahat olanaklarının durmadan gelişmesine neden oluyordu.
19. yüzyılın ilk yarısında Avrupa, Amerika, Asya, Avustralya ve Afrika kıtalarında hararetli şekilde demiryolları inşa edildi. 1850 yıllarına gelindiğinde dünya genelinde demiryolu ağı 39.000 kilometreyi geçti. İstanbul’a kadar tren hatlarının olmasından öte Anadolu’nun geri kalanında demiryolu ağı istenildiği gibi hızlı ilerlemiyordu. Yatırımları gerçekleştiremeyen Osmanlı, 1856 yılında Islahat Fermanı’nı yayımladı. Artık yabancıların Osmanlı topraklarında mülk edinme ve ticaret yapması kolaylaşmıştı. Demiryolu için gereken sermaye de böylelikle elde edilmiş oldu. Rumeli topraklarındaki ilk demiryolu hattı, Köstence-Boğazköy demiryolu hattı 1860’ta, Anadolu’daki ilk demiryolu hattı İzmir-Aydın demiryolu hattı ise 1866’da hizmete açıldı.
Trenler Avrupa’ya yayılıyor
Belçikalı zengin bir babanın oğlu olan Georges Nagelmackers, Avrupalıların da bu konfordan faydalanması gerektiğini düşünen girişimcilerdendi. Fakat ne var ki ülkesi Belçika bu maliyetli projeyi tek başına karşılayamazdı. Bununla birlikte içinde bulundukları siyasi karışıklık, hayallerinin gerçeğe dönüşmesini daha da zorlaştırıyordu. Tüm olumsuzluklara rağmen yılmadı ve Pullman’ın vagonlarını daha işlevsel hale getirmek ve tüm Avrupa’ya yaymak için kolları sıvadı.
Yataklı vagonlarda seyahat edenlerin uzun yolculuklar yaptığı ortadaydı. Dolayısıyla insanlara yatacak yerin ötesinde hizmet vermek bu konsepti geliştirmek anlamına geliyordu. Yataklı vagonlara ek olarak yemek servisinin yapıldığı bir vagonu da ekleyen Nagelmackers, bu girişimiyle aradığı desteği kazandı. 1882’de 12 koltuklu, iki ayrı yemek odalı bir restoran vagonu inşa ettirdi.
Şark Ekspresi başlıyor
Bu yazımızda ele aldığımız asıl yolculuk, Paris – İstanbul arasında neredeyse bir yüz yıl boyunca hizmet veren Şark Ekspresi. Avrupa ve Asya kıtalarını demir ağlarla birbirine bağlayan “rüya gibi bir yolculuk”. Yararlandığımız kaynaklar arasında, trenin ilk seyahatlerinde bizzat bunu deneyimlemiş olan The Times gazetesi muhabiri, yazar, gezgin Edmond About’un anıları yer alıyor. About bu gezi ile ilgili anılarını 1884 yılında De Ponteise a Stamboul adlı kitabında yayımlıyor. Onun kaleminden bir yolculuğa çıkıyoruz.
Dönemin siyasi karmaşalarını göz önünde bulundurduğumuzda gerçekleşmesi zor bir yolculuk gibi görünüyor. Buna rağmen insanları büyüleyen, dilden dile anlatılan bir yolculuk haline geliyor. Siyasetin gölgesi aralanıp raylar hazır olduğunda, 1883 sonbaharında ilk düdüğünü Paris’te öttürerek Şark Ekspresi yolculuğuna başlıyor.
Orijinal adıyla Orient Ekspress adı verilen tren, yemek ve yük vagonları, bireysel kabinler gibi birçok konforlu bölümden oluşuyordu. İçinde bulunan imkanlarıyla adeta raylı bir oteldi. Paris’ten Osmanlı’nın başkenti İstanbul’a kadar toplam 3.186 kilometre boyunca uzanan yolculuk dönemin birçok gazetesinde “masalsı bir yolculuk” olarak nitelendiriliyordu. Yolculuğun başlı başına konforu, güzergâhının güzelliği dilden dile dolaşıyordu. Bununla birlikte yolcuların kaldığı oteller de bir başka özelliğiydi.
Nagelmackers, Compagnie Internationale des Grands Hôtels adıyla dünyanın ilk uluslararası otel zinciri şirketini kurdu. Bu gelişmeyle birlikte dillere destan yolculuğun her parçası ayrı kalitede tamamlanmış oldu. Şark Ekspresi’nin gittiği noktalar için “palace/palas” ekiyle adlandırılan oteller açıldı. 1892’de İstanbul’da Pera Palace, 1894’te Kahire’de Gezirah Palace, 1896’da Paris’te Elysée Palace hizmete girdi.
Şark Ekspresi hakkında
Hızı saatte yaklaşık 90 kilometre olan tren hem güvenlik hem de konfor için en kaliteli ekipmanlarla tasarlandı. Bu özelliğiyle en keskin virajlarda bile savrulmadan yol alabiliyordu. Öyle ki yemek vagonlarında hizmet eden garsonlar, yemeklerin dökülmesinden endişelenmiyordu. Mönüde karides, havyar ve şarap vardı. Güzergâh boyunca uğrak noktalarında yer alan ülkeler ve şehirlere göre menüler düzenleniyor, içerik zenginleştiriliyordu.
İçi saf yün doldurulan yatak örtüleri ve yastıklarına kadar trenin kalitesi göz dolduruyordu. Çarşafları her gün değiştiriliyor ve güzel kokularla bezeniyordu. Tertemiz tutulan tuvaletler, her daim sıcak ve soğuk su bulunan banyo, tertemiz havlular, kokulu sabunlar masalsı yolculuğu tamamlıyordu.
Şark Ekspresi İstanbul’a ilk seferine, 4 Ekim 1883 Perşembe günü Paris istasyonundan başlıyor. Tren, 13 gün süren yolculukta yaklaşık 3186 kilometre yol kat ediyor. Paris’ten sonra uğradığı istasyon Strazburg. Daha sonra Almanya topraklarına geçiyor Baden Württemberg İstasyonu’na varıyor. Buradaki istasyon Thomas Edison Şirketi tarafından elektrikle aydınlatılıyor. About’un aktardıklarına göre gerçekleşen ilk yolculuk için pek çok insan istasyonlara treni görmeye akın ediyor.
Romanya Kralı I. Charles, trende yolculuk edenler için özel bir davet düzenliyor. Bükreş’te bir günlük seyahat turunun büyük kısmını Sinaia şehrinde düzenlenen etkinliğe ayırıyor. Şark Ekspresi’yle gelen kafileyi sarayına davet ediyor. About’un aktardıklarına göre burada bazı konuşmaları duymuş. Rumen subaylara göre Türkler; cesur, asil ve özgüvenli bir karaktere sahipler. İçinde bulundukları olumsuz koşullara rağmen cesaretlerinden ödün vermiyorlar.
Seyahatin son durağı İstanbul’a varıldığında Ahmed Paşa’nın rehberliğinde bir İstanbul turu düzenleniyor. Bu turdaki ilk durak Dolmabahçe Sarayı oldu. About, Dolmabahçe Sarayı’ndan oldukça etkilendiğini dile getiriyor ve şunları aktarıyor: “Hiçbir yapı Dolmabahçe Sarayı’nın muhteşem güzelliğine erişmeye kâdir değildir.” Sarayda yer alan devasa aynalar, 250 mumluk kristalden yapılan şamdanlar, mermer banyolar kafileyi büyülüyor. Mahrem mekân Harem kısmına kafilenin girmesine izin verilmiyor.
About, İstanbul için “doğunun incisi” ifadesini kullanıyor.
Şark Ekspresi, 1919’da Alpler üzerinden yeni Simplon Tüneli güzergâhından ilerliyor. Gece mavisi rengiyle büyüleyici vagonlar ilk kez bu tarihte görücüye çıkıyor. Paris, Milano ve Venedik üzerinden ilk kez İstanbul’a bağlanıyor. Güzelleştirmeler ve yenilikler bitmiyor. Dekoratör René Prou ve cam ustası René Lalique tarafından 1926-1929 yılları arasında tasarlanan yeni Pullmanlar, Şark Ekspresi seyahatini çok daha ayrıcalıklı hale getiriyor. Döneminin ötesindeki tasarımı, hizmeti ve güzellikleri ile Şark Ekspresi insanlara unutulmaz bir yolculuk yaşatmaya devam ediyor.
Zamanla bu yolculuk daha fazla beğeni topluyor ve ün kazanıyor. Dönemin ünlü kişileri, siyasetçiler, diplomatlar, yazarlar bu yolculuğu yapmak için sıraya giriyor. Onlardan bir tanesi olan Agatha Christie, Şark Ekspresi’nde Cinayet (Doğu Ekspresi’nde Cinayet) adlı romanını 1 Ocak 1934’te yayımlıyor. Bu roman neredeyse bir yüz yıl boyunca sayısız film uyarlamasıyla karşımıza çıkıyor.
Şark Ekspresi 20 Mayıs 1977’de Paris ve İstanbul arasındaki doğrudan yolculuğunu son defa yaptı. 1900’lerin sonlarında yaşanan havayolu taşımacılığındaki ilerleme Şark Ekspresi’nin mazide kalmasında büyük rol oynuyor. 1. Dünya Savaşı boyunca istasyonda kalan ve seferi düzenlenmeyen Şark Ekspresi yine de bu tarihi olayda yer aldı. Savaşı sona erdiren anlaşma İtilaf Devletleri ile Almanya arasında Paris yakınlarındaki ekspresin 2419 numaralı vagonunda imzalandı. Tarihi önemi nedeniyle Fransızlar tarafından müzeye kaldırıldı.
2. Dünya Savaşı sırasında Almanya Fransa’yı işgal edince, Adolf Hitler anlaşmanın yeniden Şark Ekspresi vagonunda imzalanmasını istedi. Bu isteği üzerine 2419 numaralı vagon müzeden çıkarıldı ve anlaşma imzalandı. Vagon daha sonra Almanya’ya götürüldü. 1945’te Almanya’nın teslim olmasından kısa bir süre önce bir SS birliği tarafından imha edildi. Böylece Almanya tekrar bu anlaşmayı imzalayamayacaktı.
Şimdilerde Orient Express yani Şark Ekspresi raylara geri dönmeye hazırlanıyor. Çeşitli bağlantılarla zaten bu yolculuk yapılabiliyor. Fakat nostaljik haliyle Paris’ten kalkıp İstanbul’a gelen bu seferler yeniden düzenlenecek gibi. Kim bilir belki yeni yüz yılda insanlar İstanbul’a gelmek için sıraya girerler, anılar yazarlar ve birbirlerine İstanbul ve Türkiye’nin güzelliklerinden bahsederler.
Kaynaklar:
Musa Demir ve Murat Hanilçe, Şark Ekspresi’nin Paris’ten İstanbul’a İlk Seferi (4-17 Ekim 1883), Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, Cilt 34, Sayı 1, Bahar: 34 - 46, 2023.
About, E., De Pontoise à Stamboul. Paris: Librairie Hachette Et Cie, 1884.
İLGİNİZİ ÇEKEBİLECEK İÇERİKLER
©2022 Beyhan&Beyhan Business Solutions Tüm Hakları Saklıdır
Yukarı Kaydır
BUNU OKUMAK İSTER MİSİN?