McDonaldlaşma Nedir?

Weber’in teorisinde modern toplumların belirleyici özelliği hiyerarşik düzen, iş bölümü, liyakate dayalı istihdam ve hukukun üstünlüğünün tanınmasıyken, dönüşen dünya düzenini sosyal, ekonomik ve politik yapıları yalnızca bu kavramsal araçlarla açıklamak yetersiz kalıyordu. İşte bu noktada George Ritzer’in öne sürdüğü McDonaldlaşma (ing. McDonaldization) kavramı, daha güncel ve kapsayıcı bir mercek sunuyordu. Peki Ritzer’in toplumların McDonaldlaşması ile anlatmak istediği neydi?

Ritzer, McDonalds'ı incelediğinde, tüm şubelerinde standart olan belirleyici değer ve ilkeler olduğunu gözlemlemişti. Bunlardan ilki zamandan ve enerjiden tasarrufu amaçlayan verimlilik (ing. efficiency) ilkesidir. Hem müşterinin ihtiyaçlarını en kısa zamanda karşılamak, hem de bu çabayı enerjiyi minimize ederek sürdürmek, verimliliğin başlıca göstergelerinden. McDonalds personellerinin neredeyse iyi çalışılmış ve önceden tasarlanmış bir koreografiye benzer şekilde çalışmaları ise verimlilik ilkesinin en görünür sonucu.

İkinci ilke ise hesaplanabilirlik (ing. calculability). İşin kalitesinin verimlilik ilkesi uyarınca standardize edildiği bir çalışma atmosferinde, personeller işin niteliğinden ziyade niceliğine vurgu yapıyor. Diğer bir deyişle, bir shift süresince ne kadar satış yaptığın işletme içerisinde hiyerarşide çalışanı öne çıkaracak tek denklem olabiliyor. Yine bir mönünün ne kadar kısa sürede hazırlanabileceğinin sürekli ölçümü, zamanın da hesaplanabilmeli göre olabildiğince işletme yararına kullanılmasının bir diğer kanıtı olarak sunuluyor. Kısacası nicel bir ölçümü olabilecek tüm veriler giderek önem kazanıyor. Nitekim Ritzer, daha sonraları Facebook ve Amazon gibi dijital platformların McDonaldlaşma ile seneler önce işaret ettiği hesaplanabilirlik ilkesi doğrultusunda büyük verileri var ettiğini belirtiyor.

Öngörülebilirlik (ing. predictability) ise üçüncü ilke olarak göze çarpıyor. Tüm ürün ve hizmetlerin küresel çapta aynı standarda sahip olması, müşterilerin konum farketmeksizin McDonalds’ta karşılaşacakları mönü ve hizmetin benzer olması, öngörülebilirliğin birer göstergesi oluyor. Rutin bir üretim ve servis esnasında tekrarlayan davranışlar, müşteri deneyimini de mekândan bağımsız ortaklaştırıyor ve tahmin edilebilir kılıyor.

Son olarak ise kontrol mekanizması öne çıkıyor. Yöneticilerin çalışanları sürekli bir denetim altında tutması ve günlük rutin işlerin standarda uygun bir şekilde yerine getirildiğinin kontrolü, devamlılığın en büyük koşullarından birisi olarak beliriyor.

Çarpıcı olan ise, bu dört ilke çerçevesinde ortaya çıkan tutum ve davranışlar, yalnızca üretim, iş ve müşteri deneyimi ile sınırlı değil. Ritzer’in toplumun McDonaldlaşması olarak ifade ettiği, bu dört belirleyenin toplumsal hayat dinamiklerinde giderek etkisini artırması. Özellikle Batılı kapitalist şirketlerin uluslararası arenada faaliyetlerini her geçen gün artırdığı düşünüldüğünde, yalnızca ekonomik paradigmalar ortaklaşmıyor, bunun yanında kültürel ve toplumsal bir hegemonya vücut buluyor.

Sonuç olarak, küreselleşme ile birlikte gündelik yaşamın standart hale gelmesi, niceliğin ve hızın giderek önem kazanması, bireylerin özgünlüklerini yitirip belirli tipolojiler güdümünde kimliklerini bulması ve buna uygun davranması, McDonaldlaşma dediğimiz sürecin sonuçları olup çıkıyor. Bu açıdan bakıldığında, her ne kadar küreselleşmenin yadsınamayacak artıları olsa da, McDonaldlaşma farklı yaşam biçimlerini, değerleri ve gündelik hayat pratiklerini standardize ediyor ve bu aynılığın sorgulanması gerekiyor.